Η Φούγκα του Θανάτου
Μετφρ: Ιωάννα Αβραμίδου
Μαύρο γάλα της αυγής το πίνουμε το βράδυ
το πίνουμε το μεσημέρι και πρωί το πίνουμε τη νύχτα
πίνουμε και πίνουμε
σκάβουμε τάφο στους αιθέρες εκεί δεν θα ’ναι στριμωχτά
Ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι παίζει με τα φίδια γράφει
γράφει όταν πέφτει το σκοτάδι στη Γερμανία τα χρυσά
σου μαλλιά Μαργαρίτα
αυτά γράφει και βγαίνει από το σπίτι και τ’ αστέρια
αστράφτουν σφυρίζει στους μολοσσούς του να ‘ρθουν
σφυρίζει στους Εβραίους του να βγουν τους βάζει να
σκάψουνε τάφο στη γη
μας διατάζει παίξτε να χορέψουμε
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα
σε πίνουμε το πρωί και μεσημέρι σε πίνουμε το βράδυ
πίνουμε και πίνουμε
Ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι παίζει με τα φίδια γράφει
γράφει όταν πέφτει το σκοτάδι στη Γερμανία τα χρυσά
σου μαλλιά Μαργαρίτα
Τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις σκάβουμε τάφο
στους αιθέρες εκεί δεν θα’ ναι στριμωχτά
Φωνάζει σκάψτε τη γη πιο βαθιά εσείς εκεί κι εσείς οι
άλλοι τραγουδήστε και παίξτε
αρπάζει το σίδερο από τη ζώνη του και το κραδαίνει τα
μάτια του είναι γαλανά
πιο βαθιά τη σκαπάνη εσείς κι εσείς οι άλλοι παίξτε
παίξτε να χορέψουμε
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα
σε πίνουμε το μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε το βράδυ
πίνουμε και πίνουμε
ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι τα χρυσά σου μαλλιά
Μαργαρίτα
τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις παίζει με τα φίδια
Φωνάζει παίξτε γλυκύτερα το θάνατο ο θάνατος είναι
μάστορας από τη Γερμανία
φωνάζει σκουρύνετε τους ήχους των βιολιών για ν’ α-
νεβείτε σαν καπνός στους αιθέρες
για να βρείτε έναν τάφο στα σύννεφα εκεί δε θα ‘ναι
στριμωχτά
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα
σε πίνουμε το μεσημέρι ο θάνατος είναι μάστορας από
τη Γερμανία
σε πίνουμε βράδυ και πρωί πίνουμε και πίνουμε
ο θάνατος είναι μάστορας από τη Γερμανία το μάτι του
είναι γαλανό
σε πετυχαίνει η μολυβένια του σφαίρα σε πετυχαίνει
στο ψαχνό
ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι τα χρυσά σου μαλλιά
Μαργαρίτα
ξαμολάει τους μολοσσούς του επάνω μας μας χαρίζει
τάφο στους αιθέρες
παίζει με τα φίδια και ονειρεύεται ο θάνατος είναι μά-
στορας από τη Γερμανία
τα χρυσά σου μαλλιά Μαργαρίτα
τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις
Το ποίημα γράφτηκε γύρω στο 1945 στα Ρουμανικά πιστεύω ότι "Η Φούγκα του Θανάτου" ξεκλειδώνει όλο το ποιητικό έργο του Τσέλαν
ΠΑΟΥΛ ΤΣΕΛΑΝ-Ένα ποίημα για τη δολοφονία
της Ρόζα Λούξεμπουργκ (5 Μαρτίου 1871-15 Ιανουαρίου1919)και του Καρλ Λίμπκνεχτ
Μετφρ: Ιωάννα Αβραμίδου
ΖΕΙΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΤΥΡΒΗ, ακούγοντας προσεκτικά,
Θαμνίτης, νιφετώδης.
Πήγαινε στον Σπρέε, πήγαινε στον Χάβελ,
Πήγαινε στων χασάπηδων τους γάντζους,
Στους κόκκινους πασσάλους
με τα μήλα τα σουηδικά-
Έρχεται το τραπέζι με των εορτών τα δώρα,
Γυρίζει γύρω από μια Εδέμ-
Κόσκινο έκαναν τον άνδρα, η γυναίκα
Χρειάστηκε να κολυμπήσει, η σκρόφα,
Για την ίδια, για τον ουδένα, τον καθένα-
Το κανάλι Λαντβέρ δεν θα κελαρύσει.
Όλα έχουν σταματήσει.
TODTNAUBERG
Μετφρ: Γιώργος Καρτάκης
Άρνικα , Ευφρασία, η
πόση από την πηγή με το
τετράγωνο αστέρι από πάνω ,
στην αλπική
καλύβα ,
η εγγραφή
-τίνος το όνομα είχε γραφτεί
πριν το δικό μου ; -
η αράδα στο βιβλίο
για την προσδοκία, σήμερα ,
μιας λέξης ενός στοχαστή
που θα ΄ ρθει
στην καρδιά,
δασικές καμπύλες , ανισόπεδες ,
ορχιδέα και ορχιδέα , μεμονωμένες ,
χοντροκουβέντες , κατά τη διαδρομή ,
σαφώς ,
αυτός που μας οδηγεί , ο άνθρωπος ,
που τις ακούει κι αυτός ,
τα μισο -
πατημένα ξυλό -
σκαλα στο τυρφώδες χώμα ,
υγρασία ,
πολλή.
1.Ο Celan βρέθηκε στη Γερμανία μεταξύ 22. 7 και 2 .8. 1967. Στις 25. 7. Επισκέφθηκε τον Μ. Heidegger στον Μέλανα Δρυμό ,όπου ο δεύτερος διατηρούσε μια αλπική καλύβα.
2.[Todtnauberg ]. Τοπωνύμιο. «Το βουνό του θανάτου». Αξίζει να σημειωθεί η ηχητική ομοιότητα της λέξης με την επωνυμία της εταιρίας χωματουργικών εργασιών ‘’ Τodt ‘’ , στην οποία εργάζονταν αιχμάλωτοι Εβραίοι . Στην ίδια εταιρία είχαν εργαστεί και οι γονείς του
του Celan ως αιχμάλωτοι του στρατοπέδου συγκέντρωσης.
3.[ Άρνικα , Ευφρασία]. Ονόματα θεραπευτικών φυτών.
4. [με το τετράγωνο αστέρι ]. Στην αυλή της αλπικής καλύβας υπάρχει πηγή πόσιμου νερού
με τη διακόσμηση ενός τετράγωνου ξύλινου αστεριού.
ΜATI TOY ΧΡΟΝΟΥ
Μετφρ: Γιώργος Καρτάκης
Αυτό είναι το μάτι του χρόνου :
λοξοκοιτάζει
κάτω από επτάχρωμο φρύδι .
γλύφουν φωτιές το βλέφαρο του,
το δάκρυ του είναι ατμός .
Τυφλό το αστέρι πλησιάζει πετώντας
και λιώνει πάνω στις καυτές βλεφαρίδες του :
ζεσταίνει στον κόσμο ,
και οι νεκροί
πετούν μπουμπούκια και ανθίζουν.
*
Εκεί που με ξέχασα μέσα σου ,
έγινες σκέψη,
κάτι
διαπερνά και τους δυο μας
βουίζοντας :
του κόσμου η πρώτη
από τις τελευταίες
φτερούγες,
καλύπτει τρίχωμα
το τρικυμισμένο μου
στόμα ,
εσύ
δεν
συν –
έρχεσαι.
από το ηλεκτρονικό περιοδικό www.poiein.gr
από την εισαγωγή του Νίκου Ερηνάκη στη συλλογή "Βόρεια του μέλλοντος" με επιλογή από τα τελευταία ποιήματα του Τσέλαν (εκδόσεις Γαβριηλίδη 2017 )
Η μετάσταση της γλώσσας
Η ποίηση δεν επιβάλλει πια τον εαυτό της· τον αποκαλύπτει.
- Πάουλ Τσέλαν, 1969
Εδώ στο βράχο της Σικίνου και στο μονόλιθο της Ανάφης η ποίηση του Τσέλαν ανακαλυπτεί μία καθηλωτική δίοδο μέσα από το σκοτάδι προς το διάφανο κρυστάλλινο πεδίο που ανοίγεται, πίσω από το μαύρο, στον ανοιχτό, άχρωμο ακόμα, ελεύθερο χώρο. Εδώ λειτουργεί όπως σχεδόν θα λειτουργούσε και σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης κι αυτό επειδή σε τέτοια οριακά επίπεδα ομορφιάς και οριακά επίπεδα ασχήμιας τα διάφορα είδη αλήθειας, που είτε υπήρξαν είτε θα υπάρξουν, συναντιούνται στην πιο ολοκληρωμένη τους μορφή.
Η ποίηση του Τσέλαν δεν είναι ερμητική• είναι κρυστάλλινη. Σε αντιδιαστολή με την πλειοψηφία των αναγνωστών και μελετητών του που υποστήριξαν το αντίθετο, δεν υπάρχει πολυσημία, και σίγουρα δεν υπάρχει πανσημία, η οποία άλλωστε στην ουσία εξισώνεται με την ασημία. Μόλις κανείς καταφέρει να απαγκιστρωθεί από την ανάγκη μονολογικής κατανόησης και αποπειραθεί να βιώσει ολοκληρωτικά τη γλώσσα του Τσέλαν, η πολλαπλότητα των νοημάτων μετουσιώνεται σε μία καθαρή συνομιλία. Ο Τσέλαν είναι ένας μυστικός ποιητής, όχι ένας ερμητικός.
Γλωσσική σύντμηση, συμπύκνωση και παράλειψη σε συνδυασμό με απόλυτη εσωτερική συνοχή και ακεραιότητα. Ο ποιητικός λόγος ανακτά και πάλι το χαμένο του ύψος. Διαβάζοντας την ποίησή του Τσέλαν πρέπει κανείς να προσέχει τις αναπνοές του. Να εισπνέει και να εκπνέει στο ρυθμό της, αλλά κυρίως να κρατάει την ανάσα του εκεί που πρέπει. Μέσω μιας επανεφεύρεσης της γλώσσας επιτυγχάνει το στόχο της υπέρβασης του παρελθόντος χωρίς την διαγραφή του. Δημιουργεί ένα μεταρσιωτικό παλμό μακριά από κάθε συμβατική άρθρωση ποιητικής κατασκευής, μία χαώδης διαύγεια που προσδίδει μία μοναδική μουσικότητα στο ύφος. Στην ποίησή του όλα αποτελούν ρίσκο. Ο Τσέλαν είναι ένας ριψοκίνδυνος ιχνηλάτης της γλώσσας.
Η πραγματικότητα της ποίησης, όπως και η ποιητική πραγματικότητα, δεν χαρίζεται• πρέπει να αναζητηθεί και να κερδηθεί. Ο Τσέλαν, μέσα από τις εικόνες του, το ρυθμό του, τη σιωπή του, καθοδηγεί. Γνωρίζει πότε, πώς και πού να αποκαλυφθεί και πότε, πώς και πού να παραπλανήσει ώστε το Ποίημα να ελευθερωθεί.
Οι λέξεις του αιωρούνται πάνω από όρια και δίνουν ρυθμό στο σιωπηλό τίποτα. Μας φέρνουν αντιμέτωπους με το αίνιγμα της συνομιλίας και μας οδηγούν μέσα από μία μυστηριώδη παραδοξότητα προς ένα ουτοπικό φως. Σκάβουν το μέσα χώμα, αναζητούν το επείγον και το εκφράζουν. Μας τροφοδοτούν με τα αναγκαία μέσα για να αντιμετωπίσουμε τον ουρανό ως μία άβυσσο από κάτω μας, μας αφήνουν έρμαια μιας ισχυρής ροπής προς τη σιωπή. Μέσα στην ποίησή του καίγονται τα βήματά μας.
Ένας Γερμανός ποιητής εβραϊκής καταγωγής που γεννήθηκε στη Ρουμανία αλλά έζησε και αυτοκτόνησε στο Παρίσι. Παρά τις πολλαπλές ταυτότητες που μάχονται μέσα του, ο εαυτός του ακόμα κι αν είναι ένας Άλλος, δεν παραμένει Ξένος. Τον ανακαλύπτει και τον εκφράζει με τη γλώσσα του εχθρού. Όχι για να την ταπεινώσει, αλλά για να την αναγεννήσει. Ο Τσέλαν σώζει ό,τι πολυτιμότερο έχει απομείνει μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους, ό,τι πιστεύει πως μπορεί να επαναφέρει το ανθρώπινο στον άνθρωπο. Μετά την πολυσυζητημένη ρήση του Αντόρνο «Το να γράψεις έστω κι ένα ποίημα μετά το Άουσβιτς είναι βάρβαρο», ο Τσέλαν γεννάει μία ποιητική απάντηση που καταρρίπτει την υπόσταση τόσο αυτής όσο και κάθε παραπλήσιας άποψης. Καταφέρνει να σώσει τη γερμανική γλώσσα και την ευρωπαϊκή ποίηση του 20ου αιώνα. Όπως συμβαίνει όμως συνήθως σε πνεύματα αντίστοιχου βεληνεκούς, δεν καταφέρνει να σώσει τον εαυτό του.
Μετφρ: Νίκος Ερηνάκης
Δροσιά
Δροσιά. Και ξαπλώνω μαζί σου, εσύ, ανάμεσα σε απορρίμματα,
ένα χυλώδες φεγγάρι
μάς λιθοβολεί με απαντήσεις,
θρυμματιστήκαμε
και ενωθήκαμε πάλι σε ένα:
o Kύριος έκοψε το ψωμί,
το ψωμί έκοψε τον Κύριο.
από τη συλλογή Ηλιακές Ίνες [1968]
Τυφλώσου
Τυφλώσου, σήμερα:
η αιωνιότητα είναι επίσης γεμάτη μάτια —
σ’ αυτά
πνίγει, ό,τι βοήθησε τις εικόνες να διαβούν
τον δρόμο απ’ όπου ήρθαν,
σ’ αυτά
σβήνει, ό,τι σε τράβηξε μακριά από τη γλώσσα
με μία χειρονομία
που επέτρεψες όπως
ο χορός δύο λέξεων μόνο από
φθινόπωρο και μετάξι και Τίποτα.
από τη συλλογή Αλλαγή Πνεύσης [1967]
Στροφή προς μια πιο «γκρίζα γλώσσα»
**Paul Celan
Γλωσσικό πλέγμα
μτφρ.: Ιωάννα Αβραμίδου
«Η ομιλία είναι εξ υπαρχής διαλογική, απευθύνεται αυθόρμητα σε ένα Εσύ, αλλά η αδυναμία επικοινωνίας είναι επίσης μια πραγματικότητα: είμαστε αναγκασμένοι να συνομιλούμε μέσω γλωσσικών πλεγμάτων, η ίδια η γλώσσα είναι ένα πλέγμα. Ισως μόνον με αυτόν τον ατελή τρόπο να είναι δυνατή μια συνομιλία».
(Alfred Kelletat, Accesus zu Celans «Sprachgitter», 1966)
Οταν ένας Γάλλος μεταφραστής ρώτησε τον Τσέλαν ποιον δρόμο έπρεπε να ακολουθήσει για να αποκρυπτογραφήσει και να κατανοήσει το έργο του, εκείνος του απάντησε: «Μην μπαίνετε προς το παρόν στον κόπο να κατανοήσετε· να διαβάζετε και να ξαναδιαβάζετε και τότε το ποίημα θα ανοιχθεί από μόνο του».
Οι πρώτες του ποιητικές συλλογές (Η άμμος από τις Υδρίες, Μήκων και Μνήμη, Από κατώφλι σε κατώφλι), στις οποίες η σύνταξη είναι λίγο-πολύ συμβατική και ο ρυθμός τους παραπέμπει σε δύο ποιητές που θαύμαζε και μελετούσε το έργο τους, στον Ρίλκε και στον Τρακλ, είναι και οι πλέον προσβάσιμες. Η κατανόηση γίνεται δυσχερής μετά την ποιητική του συλλογή Sprachgitter (Γλωσσικό πλέγμα), στην οποία, με τη διαμελισμένη σύνταξη, τους νεολογισμούς, τις παράδοξες λέξεις, την ελλειπτικότητα, τους κρυφούς υπαινιγμούς και τις αντιφάσεις, επινοεί μια νέα γλώσσα που αντιστέκεται στην άμεση κατανόηση και καθιστά τη μετάφραση, αν όχι αδύνατη στην καίρια και πλήρη απόδοσή της, τουλάχιστον εξαιρετικά επίπονη. Από τη συλλογή αυτή και μετά, τα ποιήματά του θα αποκτήσουν κάτι από την αδιαφάνεια της πέτρας (λέξη-κλειδί στον Τσέλαν), που αναγκάζει τον μεταφραστή να ακολουθήσει τα ίχνη του ποιητή προκειμένου να άρει τις σημασιολογικές δυσκολίες, να αντιληφθεί την πολυσημία και την απροσδόκητη λογική των λέξεων, να μελετήσει ό,τι έχει γραφτεί για τον άνθρωπο Τσέλαν και το έργο του, να αναγνώσει, ει δυνατόν, τα αναγνώσματά του και, όσον αφορά τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή, να μελετήσει κρυσταλλογραφία. Ακόμα κι έτσι, οι τσελανικές πέτρες θα στέκονται πεισματικά σιωπηλές και συμπαγείς, πεισματικά σκοτεινές. Επομένως η προσέγγιση της ποίησής του είναι εγχείρημα δύσκολο και η απόπειρα μεταφοράς της σε μια άλλη γλώσσα, θα παραμείνει μια απόπειρα εν αναμονή μιας πιο άρτιας μετάφρασης υπό το φως των ολοένα και περισσότερων μελετών που διαρκώς δημοσιεύονται.
Με το Sprachgitter ο Τσέλαν πραγματοποιεί μια στροφή προς μια πιο «γκρίζα γλώσσα». Το ποίημα, και κατ' επέκταση ολόκληρη η ποιητική συλλογή, εμφανίζεται ως ένα γλωσσικό πλέγμα, όμοιο με το κρυσταλλικό πλέγμα, με διάκενα τα οποία αποτελούν αναπόσπαστα μέρη της συνολικής δομής και αφήνουν χώρο για μια συνάντηση με τον Αλλον. «Η μορφή του ποιήματος» λέει ο Τσέλαν, «δεν είναι εδώ και πολύ καιρό πια μόνον οι στίχοι και οι στροφές του (...) ένας μεγαλύτερος λευκός χώρος καθορίζει πλέον τα περιγράμματα». Με άλλα λόγια, η γλώσσα νοηματοδοτείται πλέον όχι μόνο απ' όλα όσα καταγράφονται αλλά και απ' όσα παραλείπονται ή αποσιωπούνται. Ακόμα και η ανάσα του ποιητή, οι παύσεις, οι σιωπές του, ανήκουν στο γλωσσικό σώμα του ποιήματος και του προσδίδουν μια άλλη, παράδοξη σημασία, μακριά από τις συμβάσεις της καθιερωμένης γλώσσας. Στην ανάσα και κυρίως στις παύσεις της, στις άνω τελείες και στα μεσοδιαστήματα, και γενικά στη στίξη, «γίνεται αισθητή η κατεύθυνση και η μοίρα του άλλου μέσα στη σιωπή, μπορεί να ολοκληρωθεί η συνάντηση με τον Αλλο».
Η σύνθετη λέξη του τίτλου δεν υπάρχει στα λεξικά, ο ίδιος ο Τσέλαν ομολογεί ότι τη δανείστηκε από τον Jean Paul -που τη χρησιμοποιεί με τη μεταφορική της σημασία- και συγκεκριμένα από τα έργα του Titan και Kampaner Thal:
«Ο γέρος, τον οποίον βρήκε ο Αλμπάνο να κοιμάται στον κήπο, μιλούσε μέσω του γλωσσικού πλέγματος με νεκρούς οι οποίοι είχαν διασχίσει μαζί του τους εωθινούς λειμώνες της νιότης». Κυριολεκτικά, ο όρος σήμαινε κατά τον Μεσαίωνα το πλέγμα του παραθύρου, του fenestra locutaria, μέσω του οποίου επικοινωνούσαν οι μοναχές στα μοναστήρια με τον έξω κόσμο. Ο Τσέλαν διευρύνει τη σημασία της παραλληρίζοντάς τη με το κρυσταλλικό πλέγμα: Μία και μόνο ματιά σε μια κυψελίδα ενός κρυστάλλου αρκεί για να κατανοήσουμε το «χωρικό πλέγμα», δηλαδή τη δομή όλου του κρυστάλλου. Παρομοίως, στη σύλληψη και στη δομή ενός ποιήματος αναγνωρίζουμε τη δομή ολόκληρης της ποιητικής συλλογής.
Στο Γλωσσικό πλέγμα ο Τσέλαν εφαρμόζει κατά γράμμα όλα όσα αναστοχάζεται για την ποίηση στον Μεσημβρινό, «ένα κείμενο το οποίο, μαζί με τα υπόλοιπα πεζά του Τσέλαν, αναμετράται με όλα τα μεγάλα προβλήματα της ευρωπαϊκής ποιητικής παράδοσης, όπως αυτά εμφανίζονται μέσα από τον μεγεθυντικό φακό της μεταπολεμικής εμπειρίας και της ώριμης συνείδησης του μοντέρνου» (Γιώργος Σαγκριώτης, Paul Celan, Ο Μεσημβρινός και άλλα πεζά, Αγρα, 2006).
Ο Πάουλ Τσέλαν συγκαταλέγεται σήμερα παγκοσμίως στους μεγαλύτερους ποιητές του 20ού αιώνα. Στην προσπάθειά του να εκφράσει «αυτό που συνέβη», έχει διευρύνει τα όρια της γερμανικής γλώσσας και κατέδειξε τις δυνατότητές της στον τομέα της ποίησης μετά το Αουσβιτς και τη Χιροσίμα.
Ιωάννα Αβραμίδου
Μετφρ: Ιωάννα Αβραμίδου
Μαύρο γάλα της αυγής το πίνουμε το βράδυ
το πίνουμε το μεσημέρι και πρωί το πίνουμε τη νύχτα
πίνουμε και πίνουμε
σκάβουμε τάφο στους αιθέρες εκεί δεν θα ’ναι στριμωχτά
Ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι παίζει με τα φίδια γράφει
γράφει όταν πέφτει το σκοτάδι στη Γερμανία τα χρυσά
σου μαλλιά Μαργαρίτα
αυτά γράφει και βγαίνει από το σπίτι και τ’ αστέρια
αστράφτουν σφυρίζει στους μολοσσούς του να ‘ρθουν
σφυρίζει στους Εβραίους του να βγουν τους βάζει να
σκάψουνε τάφο στη γη
μας διατάζει παίξτε να χορέψουμε
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα
σε πίνουμε το πρωί και μεσημέρι σε πίνουμε το βράδυ
πίνουμε και πίνουμε
Ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι παίζει με τα φίδια γράφει
γράφει όταν πέφτει το σκοτάδι στη Γερμανία τα χρυσά
σου μαλλιά Μαργαρίτα
Τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις σκάβουμε τάφο
στους αιθέρες εκεί δεν θα’ ναι στριμωχτά
Φωνάζει σκάψτε τη γη πιο βαθιά εσείς εκεί κι εσείς οι
άλλοι τραγουδήστε και παίξτε
αρπάζει το σίδερο από τη ζώνη του και το κραδαίνει τα
μάτια του είναι γαλανά
πιο βαθιά τη σκαπάνη εσείς κι εσείς οι άλλοι παίξτε
παίξτε να χορέψουμε
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα
σε πίνουμε το μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε το βράδυ
πίνουμε και πίνουμε
ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι τα χρυσά σου μαλλιά
Μαργαρίτα
τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις παίζει με τα φίδια
Φωνάζει παίξτε γλυκύτερα το θάνατο ο θάνατος είναι
μάστορας από τη Γερμανία
φωνάζει σκουρύνετε τους ήχους των βιολιών για ν’ α-
νεβείτε σαν καπνός στους αιθέρες
για να βρείτε έναν τάφο στα σύννεφα εκεί δε θα ‘ναι
στριμωχτά
Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα
σε πίνουμε το μεσημέρι ο θάνατος είναι μάστορας από
τη Γερμανία
σε πίνουμε βράδυ και πρωί πίνουμε και πίνουμε
ο θάνατος είναι μάστορας από τη Γερμανία το μάτι του
είναι γαλανό
σε πετυχαίνει η μολυβένια του σφαίρα σε πετυχαίνει
στο ψαχνό
ένας άνδρας κατοικεί το σπίτι τα χρυσά σου μαλλιά
Μαργαρίτα
ξαμολάει τους μολοσσούς του επάνω μας μας χαρίζει
τάφο στους αιθέρες
παίζει με τα φίδια και ονειρεύεται ο θάνατος είναι μά-
στορας από τη Γερμανία
τα χρυσά σου μαλλιά Μαργαρίτα
τα σταχτιά σου μαλλιά Σουλαμίτις
 |
| artist Janelia Mold, γνωστή ως Cheeky Ingelosi |
ΠΑΟΥΛ ΤΣΕΛΑΝ-Ένα ποίημα για τη δολοφονία
της Ρόζα Λούξεμπουργκ (5 Μαρτίου 1871-15 Ιανουαρίου1919)και του Καρλ Λίμπκνεχτ
Μετφρ: Ιωάννα Αβραμίδου
ΖΕΙΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΤΥΡΒΗ, ακούγοντας προσεκτικά,
Θαμνίτης, νιφετώδης.
Πήγαινε στον Σπρέε, πήγαινε στον Χάβελ,
Πήγαινε στων χασάπηδων τους γάντζους,
Στους κόκκινους πασσάλους
με τα μήλα τα σουηδικά-
Έρχεται το τραπέζι με των εορτών τα δώρα,
Γυρίζει γύρω από μια Εδέμ-
Κόσκινο έκαναν τον άνδρα, η γυναίκα
Χρειάστηκε να κολυμπήσει, η σκρόφα,
Για την ίδια, για τον ουδένα, τον καθένα-
Όλα έχουν σταματήσει.
 |
| Απο τον τοίχο της Ιωάννας Αβραμίδου στο fb |
TODTNAUBERG
Μετφρ: Γιώργος Καρτάκης
Άρνικα , Ευφρασία, η
πόση από την πηγή με το
τετράγωνο αστέρι από πάνω ,
στην αλπική
καλύβα ,
η εγγραφή
-τίνος το όνομα είχε γραφτεί
πριν το δικό μου ; -
η αράδα στο βιβλίο
για την προσδοκία, σήμερα ,
μιας λέξης ενός στοχαστή
που θα ΄ ρθει
στην καρδιά,
δασικές καμπύλες , ανισόπεδες ,
ορχιδέα και ορχιδέα , μεμονωμένες ,
χοντροκουβέντες , κατά τη διαδρομή ,
σαφώς ,
αυτός που μας οδηγεί , ο άνθρωπος ,
που τις ακούει κι αυτός ,
τα μισο -
πατημένα ξυλό -
σκαλα στο τυρφώδες χώμα ,
υγρασία ,
πολλή.
1.Ο Celan βρέθηκε στη Γερμανία μεταξύ 22. 7 και 2 .8. 1967. Στις 25. 7. Επισκέφθηκε τον Μ. Heidegger στον Μέλανα Δρυμό ,όπου ο δεύτερος διατηρούσε μια αλπική καλύβα.
2.[Todtnauberg ]. Τοπωνύμιο. «Το βουνό του θανάτου». Αξίζει να σημειωθεί η ηχητική ομοιότητα της λέξης με την επωνυμία της εταιρίας χωματουργικών εργασιών ‘’ Τodt ‘’ , στην οποία εργάζονταν αιχμάλωτοι Εβραίοι . Στην ίδια εταιρία είχαν εργαστεί και οι γονείς του
του Celan ως αιχμάλωτοι του στρατοπέδου συγκέντρωσης.
3.[ Άρνικα , Ευφρασία]. Ονόματα θεραπευτικών φυτών.
4. [με το τετράγωνο αστέρι ]. Στην αυλή της αλπικής καλύβας υπάρχει πηγή πόσιμου νερού
με τη διακόσμηση ενός τετράγωνου ξύλινου αστεριού.
ΜATI TOY ΧΡΟΝΟΥ
Μετφρ: Γιώργος Καρτάκης
Αυτό είναι το μάτι του χρόνου :
λοξοκοιτάζει
κάτω από επτάχρωμο φρύδι .
γλύφουν φωτιές το βλέφαρο του,
το δάκρυ του είναι ατμός .
Τυφλό το αστέρι πλησιάζει πετώντας
και λιώνει πάνω στις καυτές βλεφαρίδες του :
ζεσταίνει στον κόσμο ,
και οι νεκροί
πετούν μπουμπούκια και ανθίζουν.
*
Εκεί που με ξέχασα μέσα σου ,
έγινες σκέψη,
κάτι
διαπερνά και τους δυο μας
βουίζοντας :
του κόσμου η πρώτη
από τις τελευταίες
φτερούγες,
καλύπτει τρίχωμα
το τρικυμισμένο μου
στόμα ,
εσύ
δεν
συν –
έρχεσαι.
από το ηλεκτρονικό περιοδικό www.poiein.gr
 |
| Jerry Uelsmann |
από την εισαγωγή του Νίκου Ερηνάκη στη συλλογή "Βόρεια του μέλλοντος" με επιλογή από τα τελευταία ποιήματα του Τσέλαν (εκδόσεις Γαβριηλίδη 2017 )
Η μετάσταση της γλώσσας
Η ποίηση δεν επιβάλλει πια τον εαυτό της· τον αποκαλύπτει.
- Πάουλ Τσέλαν, 1969
Εδώ στο βράχο της Σικίνου και στο μονόλιθο της Ανάφης η ποίηση του Τσέλαν ανακαλυπτεί μία καθηλωτική δίοδο μέσα από το σκοτάδι προς το διάφανο κρυστάλλινο πεδίο που ανοίγεται, πίσω από το μαύρο, στον ανοιχτό, άχρωμο ακόμα, ελεύθερο χώρο. Εδώ λειτουργεί όπως σχεδόν θα λειτουργούσε και σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης κι αυτό επειδή σε τέτοια οριακά επίπεδα ομορφιάς και οριακά επίπεδα ασχήμιας τα διάφορα είδη αλήθειας, που είτε υπήρξαν είτε θα υπάρξουν, συναντιούνται στην πιο ολοκληρωμένη τους μορφή.
Η ποίηση του Τσέλαν δεν είναι ερμητική• είναι κρυστάλλινη. Σε αντιδιαστολή με την πλειοψηφία των αναγνωστών και μελετητών του που υποστήριξαν το αντίθετο, δεν υπάρχει πολυσημία, και σίγουρα δεν υπάρχει πανσημία, η οποία άλλωστε στην ουσία εξισώνεται με την ασημία. Μόλις κανείς καταφέρει να απαγκιστρωθεί από την ανάγκη μονολογικής κατανόησης και αποπειραθεί να βιώσει ολοκληρωτικά τη γλώσσα του Τσέλαν, η πολλαπλότητα των νοημάτων μετουσιώνεται σε μία καθαρή συνομιλία. Ο Τσέλαν είναι ένας μυστικός ποιητής, όχι ένας ερμητικός.
Γλωσσική σύντμηση, συμπύκνωση και παράλειψη σε συνδυασμό με απόλυτη εσωτερική συνοχή και ακεραιότητα. Ο ποιητικός λόγος ανακτά και πάλι το χαμένο του ύψος. Διαβάζοντας την ποίησή του Τσέλαν πρέπει κανείς να προσέχει τις αναπνοές του. Να εισπνέει και να εκπνέει στο ρυθμό της, αλλά κυρίως να κρατάει την ανάσα του εκεί που πρέπει. Μέσω μιας επανεφεύρεσης της γλώσσας επιτυγχάνει το στόχο της υπέρβασης του παρελθόντος χωρίς την διαγραφή του. Δημιουργεί ένα μεταρσιωτικό παλμό μακριά από κάθε συμβατική άρθρωση ποιητικής κατασκευής, μία χαώδης διαύγεια που προσδίδει μία μοναδική μουσικότητα στο ύφος. Στην ποίησή του όλα αποτελούν ρίσκο. Ο Τσέλαν είναι ένας ριψοκίνδυνος ιχνηλάτης της γλώσσας.
Η πραγματικότητα της ποίησης, όπως και η ποιητική πραγματικότητα, δεν χαρίζεται• πρέπει να αναζητηθεί και να κερδηθεί. Ο Τσέλαν, μέσα από τις εικόνες του, το ρυθμό του, τη σιωπή του, καθοδηγεί. Γνωρίζει πότε, πώς και πού να αποκαλυφθεί και πότε, πώς και πού να παραπλανήσει ώστε το Ποίημα να ελευθερωθεί.
Οι λέξεις του αιωρούνται πάνω από όρια και δίνουν ρυθμό στο σιωπηλό τίποτα. Μας φέρνουν αντιμέτωπους με το αίνιγμα της συνομιλίας και μας οδηγούν μέσα από μία μυστηριώδη παραδοξότητα προς ένα ουτοπικό φως. Σκάβουν το μέσα χώμα, αναζητούν το επείγον και το εκφράζουν. Μας τροφοδοτούν με τα αναγκαία μέσα για να αντιμετωπίσουμε τον ουρανό ως μία άβυσσο από κάτω μας, μας αφήνουν έρμαια μιας ισχυρής ροπής προς τη σιωπή. Μέσα στην ποίησή του καίγονται τα βήματά μας.
Ένας Γερμανός ποιητής εβραϊκής καταγωγής που γεννήθηκε στη Ρουμανία αλλά έζησε και αυτοκτόνησε στο Παρίσι. Παρά τις πολλαπλές ταυτότητες που μάχονται μέσα του, ο εαυτός του ακόμα κι αν είναι ένας Άλλος, δεν παραμένει Ξένος. Τον ανακαλύπτει και τον εκφράζει με τη γλώσσα του εχθρού. Όχι για να την ταπεινώσει, αλλά για να την αναγεννήσει. Ο Τσέλαν σώζει ό,τι πολυτιμότερο έχει απομείνει μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους, ό,τι πιστεύει πως μπορεί να επαναφέρει το ανθρώπινο στον άνθρωπο. Μετά την πολυσυζητημένη ρήση του Αντόρνο «Το να γράψεις έστω κι ένα ποίημα μετά το Άουσβιτς είναι βάρβαρο», ο Τσέλαν γεννάει μία ποιητική απάντηση που καταρρίπτει την υπόσταση τόσο αυτής όσο και κάθε παραπλήσιας άποψης. Καταφέρνει να σώσει τη γερμανική γλώσσα και την ευρωπαϊκή ποίηση του 20ου αιώνα. Όπως συμβαίνει όμως συνήθως σε πνεύματα αντίστοιχου βεληνεκούς, δεν καταφέρνει να σώσει τον εαυτό του.
Μετφρ: Νίκος Ερηνάκης
Δροσιά
Δροσιά. Και ξαπλώνω μαζί σου, εσύ, ανάμεσα σε απορρίμματα,
ένα χυλώδες φεγγάρι
μάς λιθοβολεί με απαντήσεις,
θρυμματιστήκαμε
και ενωθήκαμε πάλι σε ένα:
o Kύριος έκοψε το ψωμί,
το ψωμί έκοψε τον Κύριο.
από τη συλλογή Ηλιακές Ίνες [1968]
Τυφλώσου
Τυφλώσου, σήμερα:
η αιωνιότητα είναι επίσης γεμάτη μάτια —
σ’ αυτά
πνίγει, ό,τι βοήθησε τις εικόνες να διαβούν
τον δρόμο απ’ όπου ήρθαν,
σ’ αυτά
σβήνει, ό,τι σε τράβηξε μακριά από τη γλώσσα
με μία χειρονομία
που επέτρεψες όπως
ο χορός δύο λέξεων μόνο από
φθινόπωρο και μετάξι και Τίποτα.
από τη συλλογή Αλλαγή Πνεύσης [1967]
Στροφή προς μια πιο «γκρίζα γλώσσα»
**Paul Celan
Γλωσσικό πλέγμα
μτφρ.: Ιωάννα Αβραμίδου
«Η ομιλία είναι εξ υπαρχής διαλογική, απευθύνεται αυθόρμητα σε ένα Εσύ, αλλά η αδυναμία επικοινωνίας είναι επίσης μια πραγματικότητα: είμαστε αναγκασμένοι να συνομιλούμε μέσω γλωσσικών πλεγμάτων, η ίδια η γλώσσα είναι ένα πλέγμα. Ισως μόνον με αυτόν τον ατελή τρόπο να είναι δυνατή μια συνομιλία».
(Alfred Kelletat, Accesus zu Celans «Sprachgitter», 1966)
Οταν ένας Γάλλος μεταφραστής ρώτησε τον Τσέλαν ποιον δρόμο έπρεπε να ακολουθήσει για να αποκρυπτογραφήσει και να κατανοήσει το έργο του, εκείνος του απάντησε: «Μην μπαίνετε προς το παρόν στον κόπο να κατανοήσετε· να διαβάζετε και να ξαναδιαβάζετε και τότε το ποίημα θα ανοιχθεί από μόνο του».
Οι πρώτες του ποιητικές συλλογές (Η άμμος από τις Υδρίες, Μήκων και Μνήμη, Από κατώφλι σε κατώφλι), στις οποίες η σύνταξη είναι λίγο-πολύ συμβατική και ο ρυθμός τους παραπέμπει σε δύο ποιητές που θαύμαζε και μελετούσε το έργο τους, στον Ρίλκε και στον Τρακλ, είναι και οι πλέον προσβάσιμες. Η κατανόηση γίνεται δυσχερής μετά την ποιητική του συλλογή Sprachgitter (Γλωσσικό πλέγμα), στην οποία, με τη διαμελισμένη σύνταξη, τους νεολογισμούς, τις παράδοξες λέξεις, την ελλειπτικότητα, τους κρυφούς υπαινιγμούς και τις αντιφάσεις, επινοεί μια νέα γλώσσα που αντιστέκεται στην άμεση κατανόηση και καθιστά τη μετάφραση, αν όχι αδύνατη στην καίρια και πλήρη απόδοσή της, τουλάχιστον εξαιρετικά επίπονη. Από τη συλλογή αυτή και μετά, τα ποιήματά του θα αποκτήσουν κάτι από την αδιαφάνεια της πέτρας (λέξη-κλειδί στον Τσέλαν), που αναγκάζει τον μεταφραστή να ακολουθήσει τα ίχνη του ποιητή προκειμένου να άρει τις σημασιολογικές δυσκολίες, να αντιληφθεί την πολυσημία και την απροσδόκητη λογική των λέξεων, να μελετήσει ό,τι έχει γραφτεί για τον άνθρωπο Τσέλαν και το έργο του, να αναγνώσει, ει δυνατόν, τα αναγνώσματά του και, όσον αφορά τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή, να μελετήσει κρυσταλλογραφία. Ακόμα κι έτσι, οι τσελανικές πέτρες θα στέκονται πεισματικά σιωπηλές και συμπαγείς, πεισματικά σκοτεινές. Επομένως η προσέγγιση της ποίησής του είναι εγχείρημα δύσκολο και η απόπειρα μεταφοράς της σε μια άλλη γλώσσα, θα παραμείνει μια απόπειρα εν αναμονή μιας πιο άρτιας μετάφρασης υπό το φως των ολοένα και περισσότερων μελετών που διαρκώς δημοσιεύονται.
Με το Sprachgitter ο Τσέλαν πραγματοποιεί μια στροφή προς μια πιο «γκρίζα γλώσσα». Το ποίημα, και κατ' επέκταση ολόκληρη η ποιητική συλλογή, εμφανίζεται ως ένα γλωσσικό πλέγμα, όμοιο με το κρυσταλλικό πλέγμα, με διάκενα τα οποία αποτελούν αναπόσπαστα μέρη της συνολικής δομής και αφήνουν χώρο για μια συνάντηση με τον Αλλον. «Η μορφή του ποιήματος» λέει ο Τσέλαν, «δεν είναι εδώ και πολύ καιρό πια μόνον οι στίχοι και οι στροφές του (...) ένας μεγαλύτερος λευκός χώρος καθορίζει πλέον τα περιγράμματα». Με άλλα λόγια, η γλώσσα νοηματοδοτείται πλέον όχι μόνο απ' όλα όσα καταγράφονται αλλά και απ' όσα παραλείπονται ή αποσιωπούνται. Ακόμα και η ανάσα του ποιητή, οι παύσεις, οι σιωπές του, ανήκουν στο γλωσσικό σώμα του ποιήματος και του προσδίδουν μια άλλη, παράδοξη σημασία, μακριά από τις συμβάσεις της καθιερωμένης γλώσσας. Στην ανάσα και κυρίως στις παύσεις της, στις άνω τελείες και στα μεσοδιαστήματα, και γενικά στη στίξη, «γίνεται αισθητή η κατεύθυνση και η μοίρα του άλλου μέσα στη σιωπή, μπορεί να ολοκληρωθεί η συνάντηση με τον Αλλο».
Η σύνθετη λέξη του τίτλου δεν υπάρχει στα λεξικά, ο ίδιος ο Τσέλαν ομολογεί ότι τη δανείστηκε από τον Jean Paul -που τη χρησιμοποιεί με τη μεταφορική της σημασία- και συγκεκριμένα από τα έργα του Titan και Kampaner Thal:
«Ο γέρος, τον οποίον βρήκε ο Αλμπάνο να κοιμάται στον κήπο, μιλούσε μέσω του γλωσσικού πλέγματος με νεκρούς οι οποίοι είχαν διασχίσει μαζί του τους εωθινούς λειμώνες της νιότης». Κυριολεκτικά, ο όρος σήμαινε κατά τον Μεσαίωνα το πλέγμα του παραθύρου, του fenestra locutaria, μέσω του οποίου επικοινωνούσαν οι μοναχές στα μοναστήρια με τον έξω κόσμο. Ο Τσέλαν διευρύνει τη σημασία της παραλληρίζοντάς τη με το κρυσταλλικό πλέγμα: Μία και μόνο ματιά σε μια κυψελίδα ενός κρυστάλλου αρκεί για να κατανοήσουμε το «χωρικό πλέγμα», δηλαδή τη δομή όλου του κρυστάλλου. Παρομοίως, στη σύλληψη και στη δομή ενός ποιήματος αναγνωρίζουμε τη δομή ολόκληρης της ποιητικής συλλογής.
Στο Γλωσσικό πλέγμα ο Τσέλαν εφαρμόζει κατά γράμμα όλα όσα αναστοχάζεται για την ποίηση στον Μεσημβρινό, «ένα κείμενο το οποίο, μαζί με τα υπόλοιπα πεζά του Τσέλαν, αναμετράται με όλα τα μεγάλα προβλήματα της ευρωπαϊκής ποιητικής παράδοσης, όπως αυτά εμφανίζονται μέσα από τον μεγεθυντικό φακό της μεταπολεμικής εμπειρίας και της ώριμης συνείδησης του μοντέρνου» (Γιώργος Σαγκριώτης, Paul Celan, Ο Μεσημβρινός και άλλα πεζά, Αγρα, 2006).
Ο Πάουλ Τσέλαν συγκαταλέγεται σήμερα παγκοσμίως στους μεγαλύτερους ποιητές του 20ού αιώνα. Στην προσπάθειά του να εκφράσει «αυτό που συνέβη», έχει διευρύνει τα όρια της γερμανικής γλώσσας και κατέδειξε τις δυνατότητές της στον τομέα της ποίησης μετά το Αουσβιτς και τη Χιροσίμα.
Ιωάννα Αβραμίδου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου